Als lemmingen: groepszelfmoord en spiegelneuronen

Individu vs. kuddedier

Elk mens is origineel, zelfs uniek - geen twee mensen zijn gelijk. Dit is een gedachte die ons wel prettig in de oren klinkt. Minder prettig is de gedachte: Elk mens is een kuddedier - iedereen holt achter elkaar aan. Zoiets willen we wel van andere mensen zeggen, maar liever niet van onszelf. Toch ligt de laatste uitspraak dichter bij de waarheid dan de eerste. Bij recent hersenonderzoek zijn zenuwcellen ontdekt die de functie hebben van een soort miniatuurspiegeltjes. Deze zogeheten 'spiegelneuronen' krijgen het voor elkaar om de acties van anderen zo natuurgetrouw in ons hoofd te laten resoneren dat we vanzelf een beetje die ander wórden. In gezelschap zijn we dus strikt genomen nooit origineel noch uniek.

Jezelf zijn

Bij sommige mensen is dit innerlijke spiegelvermogen (empathie) zo sterk aanwezig dat ze moeite hebben om ‘zichzelf’ te zijn. Anderen met een tekort aan dit vermogen zijn juist weer wat 'teveel' zichzelf. Gelukkig zitten de meeste mensen ergens in het midden: ze verliezen zichzelf niet uit het oog maar kunnen zich ook goed inleven in een ander. Dat maakt het mogelijk dat we met z’n allen een wereldsamenleving hebben waarin de dingen ondanks alles toch vaker goed gaan dan verkeerd.

Keerzijde

Soms gaat het echter wel verkeerd, en dan meteen ook heel erg verkeerd. Ons spiegelende talent lijkt zich dan tegen ons te keren. Bijvoorbeeld in oorlogssituaties, waarin we massaal een 'vijandbeeld' creëren en ook daarnaar handelen, desnoods tot de dood erop volgt. Als mens hoort 'de vijand' natuurlijk bij ons, maar in engere zin juist weer niet bij ons. Het is ingewikkeld.

Helemaal bizar wordt het als we geweld gebruiken om onszelf van de aardbodem te laten verdwijnen, zoals bij het fenomeen 'groepszelfmoord'. Zien we dan opeens onszélf als 'de vijand'?

Religieus fanatisme

Mensen die in groepsverband een eind aan hun leven maken is een oud verschijnsel. Al in 73 n. Chr. bracht een groep van bijna duizend joden (de zogenoemde Zeloten) zichzelf ter dood in een burcht op de rots Massada bij de Dode Zee. Ze verkozen dit lot boven de slavernij die hen onder de heidense Romeinen te wachten stond, zoals ze veronderstelden.

Een recenter geval deed zich voor in 1978 in Brits Guyana. Onder supervisie van Jim Jones, sekteleider van People’s Temple, was diep in de jungle een complete landbouwgemeenschap ontstaan, Jonestown genaamd. Op 18 november kreeg Jones de meeste volgelingen zo ver dat ze (goedschiks of kwaadschiks) met hem meegingen de hemel in. Het aantal ontzielde lichamen dat op aarde achterbleef bedroeg 914 - voornamelijk jonge mannen, vrouwen en kinderen.

Van nog recenter datum zijn de lotgevallen van De Orde van de Zonnetempel. De sekte dateert van 1984 en belooft de volgelingen na zelfdoding ‘de reis naar Sirius’. Op dit hemellichaam wacht men dan de komst af van een nieuwe wereld. Al 74 leden pleegden collectief zelfmoord, resp. in Frankrijk, Zwitserland en Canada.

Japan 1945

In de westerse wereld overheersen gevoelens van triestheid bij dit soort berichten. In Japan zijn het eerder zaken als eergevoel, boetedoening en heldhaftigheid die eraan gekoppeld worden. Harakiri en kamikaze behoren niet voor niets tot alom bekende Japanse begrippen.

In dit licht moeten we ook de opdracht zien van het Japanse leger aan de bewoners van het eiland Okinawa in maart 1945. Het leger deelde toen handgranaten uit en gaf de bevolking het bevel zichzelf daarmee van het leven te beroven. Dit in verband met de dreigende Amerikaanse invasie. Liever dood dan overgave, was het parool. Toen de Japanse strijdkrachten zich op 23 juni gewonnen gaven, waren er bijna honderdduizend burgerslachtoffers, de meeste als gevolg van zelfdoding.

Duitsland 1945

In dezelfde tijd kwam dichter bij huis ook een zelfmoordgolf op gang. Die was echter van een andere orde. Overal langs de oostelijke frontlinie ontstond chaos en paniek. Vluchten voor het oprukkende Rode leger (die asiatische Horden) lukte niet meer; het Duitse leger wilde de wegen vrijhouden voor zichzelf. In dit klimaat besloten steeds meer mensen de ontwikkelingen niet af te wachten maar er zelf een eind aan te maken.

Vooral in Voor-Pommern, Mecklenburg en Silezië dreef de paniekgolf tienduizenden de dood in. Volgens ooggetuigen liepen in de stadjes Vietzen en Rechlin de mensen in rijen naar het riviertje Müritz, waarna families samengebonden te water gingen om Schluss zu machen. Schattingen spreken van vijfhonderd tot duizend slachtoffers per gemeente. Ook in het stadje Demmin heerste een ware ‘einde der tijden’-stemming. In een onlangs gevonden magazijnboekje staan onder het kopje Warenposten vermeldingen als: dierenarts Kuhlmann met vrouw, tandarts Ende met vrouw en kinderen, familie Damman met dertien personen. Daarachter de overlijdensdatums (alle tussen 30 april en 1 juli) en de doodsoorzaak: ‘opgehangen’, 'schot door hoofd', ‘verdronken’, ‘door ouders vergiftigd’.

Niet lang daarna bereikte de suïcidegolf ook de Berlijn. In de regeringshoofdstad hadden ministeries inmiddels al grote voorraden cyanidecapsules ingeslagen. Die kwamen nu goed van pas. In de film Der Untergang zien we hoe het echtpaar Goebbels in de Führerbunker hun zes slapende kinderen het vergif moeten hebben toegediend en de dag erna zichzelf. Geschat wordt dat in de laatste oorlogsweken zeker vierduizend mensen op deze manier hun einde kozen. De meeste Berlijners waren echter aangewezen op primitievere middelen. Ooggetuigen herinneren zich hoe de bewoners van hele woonblokken op de daken klaarstonden om naar beneden te springen.

Psychische besmetting

Achteraf kun je al deze gevallen natuurlijk kwalificeren als collectieve waanzin, waar wijzelf nooit aan hadden meegedaan. Want daar zijn we veel te nuchter en individualistisch voor. Maar, zoals gezegd, de inrichting van ons brein wijst in een andere richting.

Welke factoren zagen we hierboven steeds terugkeren? Allereerst waren er natuurlijke concrete omstandigheden (religieus fanatisme, eergevoel, dreiging, gevaar, paniek) die het klimaat ervoor rijp maakten. Ook waren er steeds gezaghebbende voormannen die het ‘goede’ voorbeeld gaven (sekteleiders, generaals, notabelen). Maar daarnaast moet iets hebben meegespeeld wat minder tastbaar is. Want waarom koos bijna iédereen voor juist déze fatale oplossing op juist dít moment?

Als derde en misschien wel doorslaggevende factor was er sprake van een soort psychische besmetting. Eerder werden al de spiegelcellen genoemd als neuronale basis voor imitatie en empathie. Ook ontdekte men onlangs dat in ons brein de chemische beloningsstof dopamine actief wordt zodra we ons conformeren aan de groepsconsensus. Met andere woorden, het geeft een aangenaam gevoel om te doen wat iedereen doet, om in de pas te lopen (marcheren!) met de heersende groepsnorm. Het geeft kortom een kick om 'normaal’ te zijn - zelfs als dat betekent: in groepsverband een eind aan je leven maken.

Moraal

Zoals een kameleon de kleur van zijn omgeving aanneemt met behulp van de pigmentcellen in zijn huid, zo doet een mens dat met zijn psychische 'pigment'. We kunnen dan ook massaal en tegelijkertijd 'als één man' de meest verheven doelen nastreven maar ook de meest verwerpelijke. Het is goed om ons daarvan bewust te zijn. Dan is er in voorkomende gevallen tenminste een keuze, bijvoorbeeld of we met z'n allen lammeren willen zijn of wolven. Of misschien toch lemmingen?

Literatuur

Bauer,J. Waarom ik voel wat jij voelt. Intuïtie en het geheim van spiegelneuronen. Amsterdam, Archipel 2009.
Lakotta, B. 'Tief vergraben, nicht dran rühren.' In: Hitlers Krieg: sechs Jahre, die die Welt erschüttern. Spiegel special, nr. 2 (2005), p. 218-221.