De ontdekking van spiegelneuronen. Is de mens een psychische kameleon

Spiegelende hersencellen

Invoelingsvermogen is een typisch menselijke eigenschap. Misschien wel de eigenschap die ons het meest onderscheidt van andere diersoorten. Zelfs zonder taal ‘lezen’ we de emotie van een ander alsof het onze eigen emotie is. Hoe we dit voor elkaar krijgen? Tot voor kort hadden we er geen idee van. Sinds 1991 is het antwoord erop een stuk dichterbij gekomen. Toen ontdekte het team van de Italiaanse neurofysioloog Giacomo Rizzolatti bij toeval iets opmerkelijks. Ze vonden in het hersenonderzoek van makaken een soort hersencel dat niet alleen actief was bij bepaalde handelingen maar ook als de aap die handeling bij een andere aap zág. Of de aap dus zelf een appel pakte of zag dat een andere aap dat deed, in beide gevallen kwamen dezelfde hersencellen in actie. Het begrip van de spiegelende hersencel of spiegelneuron was geboren.

Spiegelneuronen bij mensen

De volle betekenis van deze ontdekking brak pas door rond 2000. Onderzoek met behulp van moderne technieken als transcraniële magnetische stimulatie, elektro-encefalografie en fMRI toonde aan dat spiegelneuronen zich ook in de menselijke hersenen bevinden. Men vond ze in het premotorische deel van de hersenschors en ook in de pariëtale (of wandbeen-) kwabben. Neuroloog Vilayanur Ramachandran was zo onder de indruk dat hij voorspelde dat de spiegelneuron net zo belangrijk voor de psychologie zou worden als DNA dat voor de biologie is. Inderdaad ontdekte men in de menselijke hersenen steeds meer en uitgebreidere spiegelsystemen. Telkens bleek dat het waarnemen van een handeling inderdaad dezelfde hersencellen in actie bracht als het uitvoeren van die handeling. Zien zorgde in de hersenen voor een soort doen-simulatie.

Stand van het onderzoek

Voor een verklaring van deze koppeling tussen zien en doen kwam men al gauw terecht bij het leerproces waarmee elk mens zijn leven begint: imiteren wat de ouderen doen. Opvallend was dat het daarbij behalve om het waarnemen en imiteren ook om de intentie ging van de waargenomen actie. Spiegelneuronen speelden ook een rol in het begrijpen van de bedoelingen van de ander, en dus in het inzicht in andermans denkpatroon (theory of mind) en in taalverwerving. Inderdaad zijn spiegelneuronsystemen gevonden nabij het gebied van Broca, het taalcentrum in de frontale kwab van de hersenen.

Empathie en autisme

Van bedoelingen begrijpen is het een kleine stap naar emoties begrijpen. Clusters met spiegelneuronen voor emotioneel inlevingsvermogen (empathie) vond men in twee regionen diep in het brein. Ook hier ‘vuurden’ de hersencellen zowel bij het ervaren van emoties als bij het waarnemen ervan. Het omgekeerde gold ook. Een tekort aan spiegelneuronen ging samen met minder kunnen imiteren, cognitieve vaardigheden ontwikkelen, sociaal gedrag tot uiting brengen en gevoelens van empathie ervaren. Bovendien viel op dat spiegelneuronen bij mensen met een autistische stoornis wel actief waren als de persoon een handeling uitvoerde maar niet als hij die bij een ander waarnam.

Kameleon

Het is tot slot interessant te bedenken dat we ons niet alleen met wildvreemde mensen kunnen identificeren, maar zelfs met fictieve. Scènes in een roman, theater, film of op tv kunnen ons laten lachen, huilen, bang of boos maken alsof ze deel zijn van ons eigen concrete bestaan. De beantwoording van de vraag hoe we dit allemaal voor elkaar krijgen komt dus met rappe schreden naderbij. En misschien ook het antwoord op andere fundamentele vragen, zoals die rondom taal, denken, voelen, bewustzijn, zelfs het mens zijn als zodanig. In elk geval kunnen we niet meer ontkennen dat er een verband bestaat tussen spiegelende hersencellen en ons vermogen psychisch mee te kleuren met de wereld om ons heen. Is de mens dan in diepste wezen een psychische kameleon?

Literatuur

Iacoboni, M. Het spiegelende brein. Over inlevingsvermogen, imitatiegedrag en spiegelneuronen. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds, 2008.