Anachronisme: fout, grap of stijlvorm

Tijd

Een anachronisme is een overtreding van de wetten van de chronologie of tijdrekenkunde. Dit verschijnsel doet zich voor, wanneer feiten, toestanden, personen, voorwerpen of denkbeelden geplaatst worden op tijdstippen in de geschiedenis, waarop zij niet konden voorkomen. Soms gebeurt dit door onkunde van de schrijver, schilder of regisseur, maar soms wordt het anachronisme als bewust kunstmiddel toegepast, hetzij om voor de verbeelding een bepaalde sfeer van vrijheid ten opzichte van het uitgebeelde hoofdfeit te suggereren, hetzij om een komisch effect te bereiken.

Vergissing

Anachronismen bij vergissing komen we tegen bij de grootste dichters: De Engelse toneelschrijver en dichter William Shakespeare laat een torenklok slaan in het antieke Athene, waar een dergelijke klok onbekend was. De Duitse toneelschrijver, filosoof en dichter Schiller laat in zijn “Piccolomini” iemand van een bliksemafleider spreken anderhalve eeuw voor deze werd uitgevonden. In het zeventiende eeuwse toneelstuk “Gijsbrecht van Aemstel” van Joost van den Vondel treedt de broer van Gijsbrecht, Arent van Aemstel op, die in werkelijkheid al overleden was ten tijde van de geschetste stadsbrand bij de belegering van 1304. Middeleeuwse schilders scheppen, bewust of onbewust, een sfeer van onafhankelijkheid ten opzichte van de tijdsorde, wanneer zij de kruisigingplaats Golgotha afbeelden met een Vlaamse stad op de achtergrond of Bijbelse personen kleden als burgers uit de Bourgondische tijd. De Duitse dichter en toneelschrijver Bertolt Brecht introduceerde het “Verfremdungseffekt” of V-effect . Kunnen we het bewust toegepaste anachronisme tot de Verfremdungseffekten rekenen? Dit effect had als doel het publiek de breuk met de logische gang van zaken te laten ervaren en zo aangezet te worden tot het bewust nadenken over het getoonde.

Humor

Anachronismen ter bereiking van een humoristisch effect vindt men vaak in parodieën. In onze letterkunde levert “De Eneas van Virgilius in zijn zondagspak” van de zeventiende-eeuwse auteur Willem Focquenbroch al in de titel een voorbeeld. Een ander voorbeeld is de komische beschrijving van de Enkhuizer zeeman in Vondels gedicht “Lof der Zee-vaert, vers 45-60. Een mengsel van primitivisme en humor vertoont in dit opzicht het boek “Het kindeke Jezus in Vlaanderen” (1917) door Felix Timmermans. Een anachronistische roman is “Te laat voor Bayard” van de Nederlandse auteur en toneelschrijver Jan Walch, waarin een middeleeuwse ridder plotseling verplaatst wordt in het moderne gezelschapsleven en snelverkeer. In moderner uitingen komen anachronismen ook voor, zie bijvoorbeeld de beroemde strip Asterix. De schrijver(s) zijn over de gehele lijn te consequent in hun tijdsbesef om fouten te maken, maar voeren bijvoorbeeld de grap in van een postbode met stenen brieven die klaagt dat het tijd wordt dat het papier uitgevonden wordt.

Beoordeling

Onder een anachronisme wordt ook wel verstaan een verkeerde beoordeling van een historische situatie onder invloed van de kennis van latere ontwikkelingen. In een verhaal komt voor hoe een 14e eeuwse chirurgijn verwoordt dat alle ratten in de stad moeten worden uitgeroeid, terwijl de belangrijke rol van ratten en hun vlooien in de besmetting met pestilentie pas veel later bekend zou worden.

Flashback

Tenslotte kan ook het afwijken van de chronologische volgorde van een verhaal een anachronisme worden genoemd. Een flashback in een verhaal of het van eind naar begin volgen van een levensloop bijvoorbeeld. Samengevat kan men zo ongeveer alles wat in fiktieproducten niet volgens de natuurlijke tijdrekening verloopt, een anachronisme noemen.