Spiegelneuronen: van empathie tot massahysterie

Imitatie en inleving

Niet alleen cabaretiers zijn goed in het imiteren, bijna iedereen is er een kei in. Eigenlijk doen we de hele dag niets anders dan elkaar nabootsen. Als we alleen zijn doen we na wat anderen ons ooit hebben voorgedaan. En als we met elkaar zijn proberen we onwillekeurig elkaars spiegelbeeld te zijn. Tijdens een gesprek nemen we bijvoorbeeld dezelfde lichaamshouding aan, praten in de sfeer van de ander en reageren op elkaars gezichtsuitdrukking met een imitatie ervan. Probeer maar eens om een glimlach onbeantwoord te laten. Sterker nog, onze gezichtsspieren glimlachen of fronsen zelfs mee als we beelden van blije of boze gezichten voorgeschoteld krijgen op subliminaal niveau (te snel om bewust te kunnen waarnemen).

Maar mensen zijn niet alleen geboren na-apers, ze zijn ook geboren invoelers. Hoe dichter iemand bij ons staat, hoe meer we voelen wat er in zijn of haar hoofd omgaat. Soms is een enkele blik genoeg om een intuïtieve connectie te krijgen met iemands psychische toestand.

En dit allemaal als de normaalste zaak van de wereld. We zijn ons er nauwelijks bewust van, het hoort gewoon bij ons.

Spiegelneuronen

Toch zijn beide eigenschappen, imitatie en inlevingsvermogen, eigenlijk een wonder. Hoe zijn we in staat het gedrag van anderen niet alleen na te bootsen maar nog te begrijpen ook? Het antwoord lijkt binnen handbereik door recente ontwikkelingen in het hersenonderzoek. Met moderne hersenscantechnieken (neuro-imaging) ontdekte men bij toeval een onbekend type hersencel, de spiegelneuronen. Dit zijn zenuwcellen die er automatisch voor zorgen dat handelingen die we bij anderen waarnemen, bij onszelf innerlijk worden gespiegeld. Deze spiegelingen worden vervolgens weer omgezet in uiterlijke handelingen. Als we bijvoorbeeld iemand zien gapen of plotseling omhoogkijken of oversteken terwijl het voetgangerslicht nog op rood staat, krijgen we een onbedwingbare neiging om dat ook te gaan doen.

Inderdaad vond men de eerste spiegelneuronen in de premotor cortex, het deel van de hersenschors dat te maken heeft met het plannen van een handeling. Vlak ernaast ligt de motor cortex, het gebied waar de zenuwen aangestuurd worden om onze spieren te activeren. Grijpen en begrijpen dus ook hier dicht bij elkaar.

Werking

Hoe werken deze hersencellen in de praktijk? Stel, we zijn aanwezig bij een concert van onze favoriete rockband, met die drummer die ons altijd weer in ‘vuur en vlam’ zet. Bij een hersenscan zou je nu kunnen zien dat in het gebied van de premotor en motor cortex het een drukte van jewelste is. In onze spiegelneuronen resoneren alle bewegingen van de drummer, ook te meten aan onze spierspanning. Want zelfs als we alleen iets spannends waarnemen, loopt onze spierspanning op - het woord ‘spannend’ zegt het al. In dit geval gaat de opwinding in hoofd en spieren zo ver dat we gaan meedrummen. Meestal 'droog', maar soms kunnen we ons niet beheersen (alcohol!) en willen het podium op om écht mee te drummen. Daar steken veiligheidsmensen dan een (drum)stokje voor.

Empathie

Dit meebewegen heeft een sociale functie. Door elkaar na te doen versterken we de onderlinge band en daarmee onze overlevingskansen. Door ons bovendien in elkaar in te leven worden we (her)kenbaar en veilig voor de ander. Onze spiegelneuronen zorgen er dus voor dat we een beetje 'elkaar' worden, ze maken ons empathisch.

Handig die hersencellen? Niet altijd. Soms werken ze té goed. Veel mensen hebben bijvoorbeeld moeite met het zien van bloed en al helemaal van operaties (oogoperaties!). Lastig als je verpleegkunde of medicijnen studeert.

Wij-gevoel

Empathie kan ons ook parten spelen bij grote bijeenkomsten. Het lijkt dan alsof onze spiegelneuronen ons bijna dwingen om met de massa mee te doen. Soms is dat leuk, zoals bij stadionmanifestaties waar we júist willen meejuichen, brullen, zingen en de wave doen. Soms minder leuk maar wel solidair, zoals massaal rouwen en snikken bij de uitvaart van een publiekslieveling (prinses Diana, Pim Fortuyn, André Hazes). Bedenkelijk wordt het bij voetbalwedstrijden met hun scheldkanonnades, vechtpartijen, rellen en vandalisme. Om maar te zwijgen van massale plunderingen of panieksituaties bij calamiteiten en natuurrampen. En wat te zeggen van groepszelfmoord en ethnisch geweld?

In al die gevallen schijnen we en masse de zelfcontrole en het eigen normbesef in te ruilen voor een soort collectieve zinsbegoocheling. Om na de roes (als we die overleefd hebben) het onbegrijpelijk te vinden dat we dit met ons hebben laten gebeuren.

Massahysterie

Spiegelneuronen zijn het neurale substraat voor empathie. Maar diezelfde hersencellen kunnen ons dus ook massaal besmetten. Zo'n ‘infectie’ begint dan bijvoorbeeld met een enkele drager ervan, een opinion leader, of opruiender geformuleerd: een volksmenner. Deze is rijkelijk bedeeld met charisma, retorisch talent en overtuigingskracht. Zijn boodschap legt hij met veel demagogisch vernuft aan een publiek voor dat er al min of meer voor klaargestoomd is. Denken we aan de goed getimede hysterie van Hitler of Goebbels (Wollt ihr den totalen Krieg?!). Vervolgens grijpt de boodschap als een emotioneel virus om zich heen en infecteert iedereen met dezelfde hysterische koorts. Met soms verregaande gevolgen: rassenrellen, pogroms, genocide, oorlog.

Rem erop

Gelukkig komt het niet bij iedereen zo ver, en ook niet in alle gevallen, misschien zelfs in de meeste gevallen niet. Want inderdaad, het spiegelneuronsysteem bezit ook een remmende component, de zogeheten superspiegelneuronen. Deze kunnen onderliggende breincellen beletten om spieren in beweging te zetten. Hoe dit samenspel tussen vuren en remmen precies verloopt, is nog onbekend. Wel dat bij massahysterie deze remmende component onder bepaalde omstandigheden minder goed functioneert, bijvoorbeeld als er alcohol in het spel is. Ook lijkt de ene mens vatbaarder voor emotionele besmetting dan de andere. Welke karakterologische en demografische factoren daarbij een rol spelen moet nog uitgezocht worden.

Kameleon of wolf?

Kortom, spiegelneuronen maken ons als individu empathisch. Maar als groep kunnen we er heel gevaarlijk door worden. Een typering van de mens als 'psychische kameleon' lijkt de lading dan ook niet geheel te dekken. Misschien dat 'empathische wolf' een beter alternatief is?

Literatuur

• Iacoboni, M. Het spiegelende brein. Over inlevingsvermogen, imitatiegedrag en spiegelneuronen. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds, 2008.
• Rizzolatti, G. Mirrors in the brain: How our minds share actions and emotions. Oxford University Press, 2007.

Links

http://www.kennislink.nl/publicaties/zien-is-voelen http://www.sciencedirect.com/science_ob=ArticleURL&_udi=B6WN24XDFDRC5&_user=10&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_sort=d&_docanchor=&view=c&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=fdd740211b88980f7cef9f41ce71ec06