Het Planetarium van Eise Eisinga

Wie was Eise Eisinga

Op 21 februari 1744 werd Eise Eisinga geboren in Dronrijp. Hij ging in Dronrijp naar de lagere school. Na de lagere school kwam hij thuis werken, in de wolkammerij van zijn vader. Hij leerde van zijn vader niet alleen het wolkammen maar deelde ook diens interesse voor sterrenkunde en wiskunde. Eise was zó leergierig dat hij elke week naar Franeker liep, om met Willem Wijtses, een wolverver, de wiskundeboeken van Euclides te bestuderen. Eise Eisinga

Toen Eise vijftien was, gaf hij een wiskundeboek van ruim 600 pagina's uit. Twee jaar later gevolgd door een boekje over de grondslagen van de astronomie. Hij had veel belangstelling voor zonnewijzers, verdiepte zich in dit onderwerp en publiceerde een boek met tekeningen van ongeveer 150 zonnewijzers. Hij trouwde op zijn vierentwintigste met Pietje Jacobs en ging met haar in Franeker wonen. Zij kregen twee zonen.

Waarom Eise Eisinga zijn planetarium bouwde

Dominee Eelco Alta uit Bozum gaf rond het jaar 1773 een boekje uit, waarin hij voorspelde dat op 8 mei 1774 de maan en de planeten Mercurius, Venus, Mars en Jupiter zouden botsen. Hierdoor zou de aarde uit haar baan geslingerd worden en in de zon verbranden. In Friesland ontstond door deze voorspelling grote paniek. Eise besloot in de woonkamer van zijn huis een werkend schaalmodel van het zonnestelsel te bouwen, om te laten zien dat er geen reden voor paniek was. Hij dacht dit zonnestelsel in zes maanden te kunnen bouwen.

De bouw van het Planetarium

Eise zaagde circels in het plafond van zijn huiskamer om de planeten hun baan om de zon te kunnen laten draaiden. Hij plaatste de zon in het midden en gaf aan waar de verschillende planeten staan ten opzichte van de zon. Op het plafond schreef hij ook de tijd welke elke planeet nodig had om de draai om de zon te maken. Op de zolder van zijn huis bouwde hij een enorm klokkenwerk. Het zijn grote raderen van hoepels en schijven, waarop hij handgesmede spijkers heeft geplaatst. Een slingerklok en negen gewichten zetten alles in beweging. Dit geheel laat de planeten aan het plafond hun baan beschrijven. Het geweldige is, dat in dit planetarium elke planeet ook nu, na ruim 200 jaar, nog steeds precies goed staat. De bouw kostte alleen veel meer tijd dan Eise had gedacht. Hij was er zeven jaar lang elke vrije minuut mee bezig. In 1781 had Eise Eisinga zijn planetarium voltooid.

Het Planetarium te Franeker nu

Het Planetarium van Eise Eisinga is het oudste, werkende planetarium ter wereld. Het is voorgedragen als Nederlandse bijdrage aan de Werelderfgoedlijst van UNESCO. Ook vandaag bewegen de planeten van het planetarium in dezelfde tijd rond de zon als de echte planeten: Mercurius doet 88 dagen over een omloop, Venus 224 dagen, de aarde een jaar, Mars 1,88 jaar, Jupiter bijna 12 jaar en Saturnus meer dan 29 jaar. Uranus is pas in 1781 ontdekt, net nadat Eise zijn planetarium had voltooid. Deze planeet paste ook niet meer op het plafond, dus hij kon er ook niet worden bijgeplaatst.

Het Eise Eisinga Planetarium is méér dan een planetarium. Het is ook een museum met een uitgebreide verzameling van historische astronomische instrumenten. Sinds maart 2008 is het naastgelegen pand, ‘De Tuinkamer’, bij het Planetarium getrokken, waardoor er veel meer ruimte is voor de collectie. In ‘De Tuinkamer’ is ook het Planetariumcafé, waar men iets kan drinken of een lunch gebruiken. Achter het pand is een mooie tuin, waarin je goed uit kunt rusten om datgene wat je hebt gezien te kunnen verwerken.

Tot slot

Wanneer je dit planetarium ziet krijg je ook grote bewondering voor de vrouw van Eise Eisinga, Pietje Jacobs. Zij heeft al die jaren mogen wonen in een huis, dat door haar man werd veranderd in het heelal.

Eise Eisinga overleed in 1828 op 84-jarige leeftijd. Hij liet een testament na waarin hij de werking van zijn planetarium beschreef.

foto: wikipedia; Eise Eisinga, geschilderd door Willem Bartel van der Kooi, foto Bouwe Brouwer

foto: Het Planetarium te Franeker, Niels Elgaard Larsen.