Wat zijn een Paradox en een Oxymoron
Inleiding
We hebben de termen ‘paradox en oxymoron’ waarschijnlijk wel tijdens onze schooltijd gehoord, maar weten wij nu nog steeds wat de betekenis achter de woorden is? De twee termen zijn nauw aan elkaar verwant, aangezien beide termen een ‘innerlijke tegenspraak’ bevatten. Maar wat zijn nu precies de verschillen tussen een paradox en een oxymoron en hoe kun je deze herkennen?
Hieronder worden zowel de paradox als het oxymoron uitgelegd. De verschillen tussen beide termen komen aan bod en dit wordt inzichtelijk gemaakt aan de hand van een aantal voorbeelden.
Wat is een paradox
Een paradox wordt door Vandale uitgelegd als een “schijnbare tegenstrijdigheid”. Het woord paradox komt uit het Grieks en is samengesteld uit de woorden para, wat “tegen” betekent, en doxa, wat “verwachting” betekent. Paradox betekent dus letterlijk “tegen verwachting”. De uitspraak spreekt zichzelf tegen en is daardoor onmogelijk gemaakt.
Een zeer bekend voorbeeld hiervan is: “Ik lieg altijd”. Als deze zin klopt, dan heeft de spreker in dit geval (wellicht onbedoeld) de waarheid gesproken en liegt hij blijkbaar toch niet altijd.
Andere bekende voorbeelden:
- Niets is zeker, en zelfs dat niet.
- Voor de miljoenste keer: ik overdrijf niet!
- Ik zeg het nog eens: je mag jezelf nooit herhalen.
Paradoxen in de humor
Voor cabaretiers zijn paradoxen een perfect middel om het publiek op het verkeerde been te zetten. Ze leggen hiermee ‘vreemde verbanden’, waardoor hun verhaal ineens een nieuwe (vaak tegenovergestelde) inhoud krijgt. Zodra het publiek de paradox herkent, verdwijnt de spanning en wordt er gelachen.
Herman Finkers heeft prachtige paradoxen in zijn theaterprogramma’s zitten. Hieronder een aantal voorbeelden:
- “Ik haal weleens mensen het podium op en met hen speel ik dan de IQ-quiz. Bij de IQ-quiz moet je van jezelf raden of je een hoog of een laag IQ hebt. En als je het goed geraden hebt, dan heb je een hoog IQ”. (uit: EHBO is mijn lust en mijn leven)
- “Als je heel diep over iets nadenkt, dan kom je altijd uit bij iets dat niet klopt. Probeer maar eens, klopt altijd.” (uit: Geen spatader veranderd)
- Bij het openen van een oefenboekje met tafels voor het basisonderwijs, ziet hij het volgende probleem: “Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de auteur”. (uit: Geen spatader veranderd)
- De titel van zijn voorlaatste programma is zelf ook een paradox: “Kalm aan en rap een beetje”.
Wat is een oxymoron
Een oxymoron is een specifieke vorm binnen de paradoxen. Bij een oxymoron worden twee tegenovergestelde woorden samen gecombineerd tot één uitdrukking. Het beste voorbeeld van een oxymoron is het woord oxymoron zelf. Het woord komt namelijk uit het Grieks en is samengesteld uit de woorden oxys, wat slim betekent, en moros, wat dom betekent. Oxymoron betekent dus slim-dom.
Het grote verschil met de paradox is dat een paradox zichtbaar tegenstrijdig is (en dus niet klopt), waardoor de spanning weer zal verdwijnen. Bij een oxymoron draait alles om het verschil in betekenis en de spanning die dat met zich mee brengt. Deze vorm wordt daarom regelmatig doelbewust gebruikt in verhalen en poëzie.
Voor de duidelijkheid een aantal voorbeelden:
- Grote dwerg
- Een heel stuk
- Exacte schatting
- Constante verandering
- Originele kopie
- Oud nieuws
- Samen alleen
- Duidelijk verward
- Levend dood
- Droog water
- Koudvuur
Conclusie
Een paradox spreekt zichzelf tegen en wordt dus door zichzelf onmogelijk gemaakt. Zolang de paradox nog niet begrepen wordt is er sprake van een spanning, zodra de paradox herkent wordt valt deze spanning weg. Een oxymoron is een bijzondere vorm van een paradox. Het oxymoron behoudt zijn tegenstrijdige karakter en hierdoor blijft de spanning tussen de woorden in stand.